"مدرنیته و مدرنلیک" کیتابیمدان بیر یازی
"مدرنیته و مدرنلیک" کیتابیمدان بیر یازی
اؤزگه‌لشمه، صنعت و فلسفه
نيلسون اوراللي
چاغداش انسانين اؤزگه‌لشمه پروبلئمي‌نين چئوره‌سي، اؤنجه‌كي دؤنم‌لره گؤره فرقلي‌دير. آرتيق اؤزگه‌لشمه، يالنيز توپلومسال اؤلچوسو اولان بير سورج اولماقدان چيخميشدير. نتيجه‌ده ده چاغداشلاريميز اولان فردلر و البته‌کي بيز ده؛ اؤزوموزله، باشقا انسانلارلا و طبيعتله داها زنگين ايليشكي‌لر قورا بيلمک اوچون، چئشيدلي يوللار گليشديرمه‌يه چاليشيريق.
انسان، بيرياندان، بؤيوک بير سرعتله "ماده" دنياسيني زنگينلشديرميش، اؤرنك اوچون تئكنولوژيده، يوز ايل حتي اللي ايل اؤنجه تخيولو بئله آشان اوغورلار الده ائتميش، بيليم، فلسفه و صنعتده اؤلچولريني گئنيشلتمه‌سينه باخماياراق؛ اؤز اؤزويله يا دا چئوره‌سييله قوردوغو يا دا قورماغا چاليشديغي ايليشكي‌لرده سيخ بير اوغورسوزلوق ياشايان حالا گلميشدير.
بوتون بونلارين نتيجه‌سينده ده، بوگون چاليشانلار اوچون سؤز قونوسو اولان دَييشيکليک‌لر گؤز آردي ائديله بيلمز. آچيق سؤمورگه[استثمار] يئريني، اؤرتوک و گيزلي اولان سؤمورگه‌يه بوراخميش، باسقي مئكانيزم‌لري ده قاريشميشدير. بو دا، اصلينده توپلومسال ياشام کناريندا داها چوخ آنلام افاده ائدن انسانين، اؤزگه‌لشمه‌يي اؤزويله بوتونلشديرمه [اينتئقراسييا] نتيجه‌سيني دوغورموشدور. بوگونكو انسانين ان ماراق دوغوران اؤزللييي، اؤز اؤزونو بؤيوک بير سرعتله اونوتماغا، کيملييني ايتيرمه‌يه باشلاماسي‌دير.
انسانين گله‌جه‌يينه يؤن وئره بيلمه‌سي، چوخ سايدا فرقلي فاکتورون ماراق دوغورماسييلا اولور. گله‌جک انسان اوچون، بوتون امكانلارين گئرچك- لشمه‌يه حاضر اولاراق گؤزله‌ديک‌لري بير سورج دئييل. انسانين، بير سئچيمده [واريانتدا] قرار ائتديکدن سونرا، بونا گؤره حرکت ائده‌رک، بوتون خياللارينا چاتا بيله‌جه‌يي دوشونوله بيلمز.
بو دورومدان چيخيش يولو آختارماق آدينا يا دا قاچينيلماز بير قورولوش افاده ائدن اؤزگه‌لشمه و نوع‌لريني آرادان قالديرما آدينا، نه‌دير انسانين سيناديغي آلتئرناتيولر؟
بعضي چاغداش صنعت فلسفه‌چي‌لري، انسانين صنعت اثرلرينده اورتايا چيخاريلان قارشي‌دورما و اؤزگه‌لشمه‌سيني، عموميتله توپلومسال دوروم- لاري اؤلچوت [معيار] گؤتوره‌رک ديرلنديرميشلر.
آلوين تافلئر "گله‌جک شوکو" آدلي اثرينده، چاغيميزدا گؤرونن تمل اويغونسوزلوغون، چئوره‌سينده‌کي دَييشمه‌لرين سرعتينه، انسانين آياق اويدورا بيلمه‌‌مه‌سي اولاراق ديرلنديرميشدير.
حال‌بوکي بئله دئيير ارسطو؛ "دنيا بير-بيريندن قوپموش فردلرين بير توپلامي دئييل؛ بوتون فردلر بير بيچيمده بير-بيرلرييله باغلانتيلي‌دير."
انسان ايله اؤزو آراسيندا دورمادان يوکسه‌لن بير دووار! نتيجه‌ده انسان، بوتون چاباسينا باخماياراق،گليشمه‌سيني يوخ، اؤزگه‌لشمه‌سيني آرتيرميشدير ان چوخ… بو سببله‌ديرکي انسان، بو دوواري يوماديغي زماندا، ييخماقلا اوغراشديغي باشقا دووارلارين‌داغينتيسي‌آلتيندا قالما تهلكه‌سييله ياشاياجاق.
انسانين اؤز نوعونو اورتادان قالديرا بيله‌جک بيرگوجه چاتماسي و بو گوجو ده، بو مقصد اوچون يارارلانماقدان قاچينماماسي، بؤيوک بير سيخينتي‌دير.
هئگئل دئيير: "انسانين حيواندان، دوشونمه باجاريغي ايله آيريلديغي دوغرودورسا، او حالدا انساني اولان هر شئي، يالنيز و يالنيز دوشونمه باجاريغي ايله يارانماسي باخيميندان انساني‌دير."
سوموت [کونکرئت] انساني بيزه دويدوران باشليجا يازيچيلاردان بيري اولان جورج بوخنئر، "وويزئک Woyzeck" آدلي پييئسينده، انسانلا حيوان آراسيندا کي سينيرين، نئجه اَريمه‌يه اوز توتدوغو اوزرينده دايانير.
19.جو عصر، انسان اؤلچوتونده دَيرلنديريلديينده، چؤزولن بير توپلوم قورولوشو ايله چيخير قارشيميزا. بو عصرده، باتي آوروپا انساني‌نين منليينده، ياواش-ياواش بو دوشونجه‌نين کؤک سالديغي گؤزلنمکده‌دير: "بير گلينجيکيک بيز، بيلينمه‌ين گوج‌لر طرفينده ايپه چکيلميش، اصلا اؤزوموز دئييليک. قارا باسمالارين ال‌لرينه آليب دؤيوشدويو قيلينجلاريق، بو فرقله‌کي، ال‌لر گؤرونمه‌مکده، عينيله ناغيللاردا اولدوغو کيمي…"
هئرمان هئسه "کلينگسورون سون يازي" آدلي اثرينده بئله دئيير: "... هر کسين اؤزو اوچون بير اولدوزو وار. هرکسين اؤزو اوچون بير ده اينانجي. منسه يالنيز تک بير شئيه اينانيرام: چؤکوشه. اوچوروما دوغرو گئدن بير آراباداييق و آراباني چکن آتلارسا اولدوقجا هورکموش. بيزلر چؤکوروک؛ هاميميز اؤلمه‌لييك و بئله‌‌ليکله ده يئنيدن دوغولماق مجبوريتينده‌ييك. بؤيوک دؤنوش نقطه‌سي گلدي چاتدي بيزلر اوچون. بو هر ساحه‌ده ياشانير: بؤيوک دؤيوش، صنعتده‌کي بؤيوک دَييشمه، باتي دولت‌لري‌نين بؤيوک يئنيلمه‌سي. اسكي آوروپادا ياشايان بيزلره ياخشي اولان، بيزه خاص اولان هر شئي اؤلدو. او گؤزل عاغليميز دلي-چيلغين اولور. پولوموز کاغيذ پارچاسي‌دير آرتيق. صنايع‌لريميز ايسه يالنيز گولـله آتماقدا. صنعتيميز بير انتحار. چؤکوروک دوستلار، بو آچيق-آيدين گؤز قاباغيندادير..."
اسكاتلندلي شاعر روبئرت بورنس-ون "اولوسال ظفره شوکر ائتمه اوزرينه" آدلي شعرينده‌کي بير نئچه مصراعدا چوخ گؤزل افاده ائديلميشدير:
سيز ايکي اوزلولر! سيزين اويونونوز بومو؟
انسانلاري اؤلدورمک و تانرييا شوکر ائتمک؟
عاييبدان واز کئچ! گئتمه داها ايره‌لي:
تانري قبول ائتمز سنين جاني تشکرلريني.
حرکت نقطهني بيرباشا ياشايان نيچه، چاغي‌نين دورومونو بئله ديرلنديرير: "دينين سولاري قابارير و آرخاسيندا باتاقليقلار و سويو دورغون گؤل‌لر قويور. ملت‌لر، دشمنجه بير-بيريندن آيريلير، بير-بيريني پارچالاماق ايسته‌يير. دنيا، سئوگي و ياخشيليقدان داها محروم هئچ اولماميشدي." دنيانين زنگينلشمه‌سي ايله يوخسوللاشماسي‌نين دوغرو اويغون اولاراق آرتماغا باشلاديغي بو دؤنمده، انسان اؤزگه‌لشمه‌سي ده، ايلک دفعه بير سورون اؤزللييي داشيياراق، دوشونجه دنياسينا گيرميشدير.
ماركسا گؤره ده فلسفه، دنيانين ياشاما دوروملاري‌نين، اساسلي بير دَييشيکلييه اوغراديلماسينا يؤنه‌لن بير اوغراشمادير. فيلوسوفلار، دنياني يالنيز فرقلي بير گؤزله قبول ائتمزلر اونا گؤره، ان اؤنمليسي ده، دنياني دَييشديرمکدير. اؤنجه ده، ياشام فورمالاري‌نين تنقيدي اوزرينده دورور و اوچ نوع اؤزگه‌لشمه و تنقيد اوزرينده دايانير:
• بورژوانين اقتصاد قورولوشونون تنقيد اولونماسيندان، اقتصادي اؤزگه‌لشمه؛
• دولت قورولوشونون تنقيد اولونماسيندان، سياسي اؤزگه‌لشمه و
• دينين تنقيديندن، ديني اؤزگه‌لشمه.
بئرتولت برئشت، آغريلاريني ديله گتيره‌رکن ديرلنديرميش هله اوسته‌‌ليک بير آز دا يوموشالتميشدير بوتون بونلاري: "آغريلار کئچيب گئتدي آنجاق، شعرلر قالدي، دئييلن‌‌لر اوچون دوشونوله‌رك ال‌لر اووشدورولور. آنجاق آغريلار کئچيب گئتمه‌ميشلرسه؟"
كريستوفئر كودوئل، جورج تامسون و گئورگ لوكاچ کيمي دوشونورلر صنعتين انسانليق تاريخي ايچينده‌کي ائوريمينه توخونان آراشديرمالاريندا؛ توپلو عبادت تؤرن‌‌لريندن، اورتاق اوره‌تيمه يؤنوملو ايش‌لردن کئچه‌رک صنعتين نئجه اؤز باشينا باغيمسيز بير اوغراشماغا چئوريلدييي اوزرينده دايانميشلار و هر بيري اؤز دنياگؤروشونده صنعتين داها سونراکي اوره‌تيم دوزن‌لرينده نئجه بير ايشلك يوکلندييني آچيقلاماغا چاليشميشديلار.
ائرنئست فيشئر ده، "صنعتين گركلييي" آدلي اثرينده آدي چکيلن مارکسيست دوشونورلرين تنقيد گله‌نه‌ييني داوام ائتديره‌رک بنزر سورونلارا چاغداش بير ياناشمايلا داها بؤيوک بير آچيقليق قازانديرماغي دئييلير. کتابدا يئر آلان "صنعتين وظيفه‌سي"، "صنعتين باشلانغيجي"، "صنعت و کاپيتاليزم"، "ايچه‌ريك و فورما"، "گئرچكليين ايتيريلمه‌سي و تاپيلماسي" کيمي بؤلوم‌لرده صنعتين تکامولو باشلانغيجيندان‌گونوموزه قدر سرگيله‌نرکن، چئشيدلي صنعت‌لرله فرقلي توپلوم قورولوشلاري آراسيندا کي ايليشكي‌لر نظردن کئچيريلير و کئچميشين داها ساغلام و فونکسيونال صنعت اثرلريندن وئريلن اؤرنک‌لرله گله‌جکده صنعت‌لرين و صنعتچي‌لرين توپلوما نئجه يؤن وئره بيله‌جک‌لري، دنياني نئجه دَييشديره بيله‌جک‌لري گؤستريلمک ايسته‌نيلير.
ائنگئلسين تئز-تئز اؤنه چيخاريب دارتيشديغي بير وورغولاما دا بو نقطه‌‌ده‌دير؛ "...هئچ‌کيمين عاغيلينا بير باخيشلا بئله باشقاسيني شرفلنديرمک گلمير. بو حيواني ايلگي‌سيزليك و اؤزل منفعت‌لري ايچينده هر بيري‌نين دويغوسوزجا ايزوله ائتمه‌سي، فردلرين سايي محدود بير يئر ايچينده، قالابالاشديقجا داها ايتيجي، داها چيرکين بير حال آلير. آدامين بو ايزوله ائديلمه‌سينين نئجه فرقينه وارسا وارسين، بو جور اؤزونو آختاريش، چاغداش توپلوموموزون هر يئرده تمل پرينسيپي‌دير. آنجاق هئچ بير يئرده، بو بؤيوک شهرين قالاباليغي‌نين اورتاسينداکي قدر آبيرسيز اؤزونو آشکار ائتميش و بئله‌سينه اؤز بيلينجينه وارماميشدير. انسان ايرقي‌نين هر بيري‌نين آيري پرينسيپ‌لري و آيري مقصدلري اولدوغو ذره‌لره(monads) بؤلونمه‌سي، اَن آشيري نقطه‌‌سينه قدر بورادا گئرچكلشميش."
نتيجه‌ده، انسان‌اوغلونون بوگون گلدييي نقطه‌‌نين داها دا اؤلچولنديردييي اؤزگه‌لشمه و اؤزگه‌لشمه‌نين آرتيرديغي آشيريليقلار! گلينن سون نقطهني "کوبودلوغون فلسفه‌سي"نده ديرلنديرميشديک. بو يؤنده، گلينن اؤزگه‌لشمه نقطه‌سيندن، بير جوزوو ده اولسا اوزاقلاشا بيلمک، اؤزوموزه بير آدديم داها ياخينلاشا بيلمک و تولستويون آننا کارنيناسيندا "کاتارسيس"-ي [آرينماغي] آختاران كاراکتئرلر کيمي آرينا بيلمه‌يي تامين ائده بيلمک آدينا، ايندي سيرا "صنعت"ده و "صنعت فلسفه"سينده… منيم هله اوميديم وار!
* قايناق:
فلسفه ائكيبي درگيسي، سايي: 6 ايل: 2007
بو وئبلاگ ادبی - نظری وئبلاگ دیر بو ساحه لرده بوتون یازی لاری قبول ائده رک یازارلارین اؤز آدلاریلا یایماغا حاضیردیر