ائششک: فيلوسوف مو، آخماق مي؟

حیلمي ياووز Hilmi yavuz

اویغونلاشدیردی: همت شهبازی 

ائششک، ادبياتين و فلسفه نين اولدوغو قدر هندسه نين و سوسيولوژي نين ده ان گؤز قاباغیندا اولان مجازلاريندان بيريدير. ندنسه، شاعيرلر، فيلوسوفلار، علم آداملاري قدر فولکلور دا ائششکدن امتناع ائتمير. ديوان شعريميزدن درينلنمه سينه بيلگي صاحیبي اولماغا احتياج يوخدور.

ليسئي(دبیرستان) ادبيات کيتابلاري نين ديوان ادبياتينا باغلي بؤلومونده شئيخي نين “خرنامه­ سي” دميرباش متنلردن بيريدير. ادبياتلا هئچ ايلگيسي اولماميش و اولمايان تانيشلاريمين درحال هاميسي نين ديوان شعريندن سؤز آچيلديغيندا، شيخي نين بو مثنويسي نين ايلک ايکي سطيريني،
بير ائششک وار ايدي ضعيف و نزار
يوک اليندن قاتی شکسته و زار

سطيرلريني ازبردن و البتده گوله رک اوخودوقلاري نين شاهيدييم. شيخي دن ضيا پاشايا قدر ديوان ادبياتيميز ائششک سئور بير ادبياتدير؛ – طبيعي مؤولاناني اونوتمادان…

نيچه بوتلرين آلاجا قارانليغيندا (۱۱٫)، ائششه یی تراژیک بير وارليق اولاراق گؤرور: “بير يوکون آلتيندادير: نه داشييا بيله جک نه اوزه ريندن آتا بيله جک وضعيتده دير. عئينيله بير فيلوسوف کيمی”  . . .

شيخي نين “يوک اليندن قاتي شيکسته و زار” سطيري ايله نيچه نين ديله گتيرديکلري نين بير- بيرييله نه قدر اوست- اوسته دوشدويونو بير طرفه بوراخاق، حقيقتده ده ائششکلر، تراژیک مخلوقلاردير. اونلاري بو فيلوسوف طرفيندن تراژیک موقع لرييله اله آلماق يئرينه کيچيک حساب ائتمک، داها پيسي آلچالتماق، مندن سوروشسانيز، ائششکليين (!) ديک گؤتوره سي (لاپ اؤزو) دير!!!

ائششه یين، نيچه نين موقع لنديرديیي کيمي ايکي احتمال آراسيندا قالميشليغين (يوکو نه داشييا بيلير نه ده اوزه ريندن آتا بيلمه سي) تراژئدياسيني، بير فرانسيز فيلوسوفو ژان بوريدان، فرقلي بير موستويده تکرارلايیر. مشهور سوسيولوق گئورگ گورويج، ۱۹۵۳جو ايلده ايستانبول اونيوئرسيتئتينده وئرديیي، “انسان آزادليغي اوزه رينه آلتي کونفرانسدا” بوريدانين ائششه یينه باغلي تجروبه سيني بئله ايضاح ائدیر: “برابر مسافه يه قويولموش، عئيني خوصوصيتده ايکي وَلَمير (آلاق آديدير- کؤچورن) ييغيني قارشيسيندا اولان ائششک، ايکيسي آراسيندا بير سئچيم ائده بيلمه ديیي اوچون حرکتسيز قالار و آجليقدان اؤلر. ‘بو وضعيتده بيز نه دئيريک: ‘اؤلمه ائششه یيم اؤلمه!”

ائششک، فيلوسوفمو، آخماقمي؟ هر ايکي مدنيتده ده، ندنسه آخماقليغين استعاره يولويلا ديله گتيريلمه سي ائششکله ائديلر. لاتينجاد  cerebrum “عوصيانکاري” (“ائششک باشلي”) اولاراق بير تحقير دئييشيدير؛- همچنین بيزده ده ائله! “ائششکليين لازيملي ليیي يوخ” دئييشي ايسه، کئچميشده و بو گون، عوموميتله آتالاري دا ائششک اولان ائششکلر طرفيندن استفاده ائديلمکده دير.

يالنيز باشي دئييل، اوزو و قولاقلارييلا دا علم تاريخينه کئچر ائششک: فیثاغورئثین هندسه سينده بير تئورئم، بير ديک آچيلي اوچ بوجاغين کنارلاري ايله هيپوتئنوسو اوزرينه چکيلن کادرلارين گؤرونوشونون، ائششه یين اوزو و ايکي قولاغينا بنزه ديلمه سي يولويلا، “ائششک ادعاسي” دئيه بيلينر. کئچرکن علاوه ائتمه لييم: ميداسين قولاقلاري دا ائششک قولاقلاريدير!

فولکلور، دئديک. اورتا عصرلر آنادولو کندلرينده، ائششک فردي تک نقليات واسيطه سيدير: تورکجه ده کي “ائششک يوکو” دئييشي، آغيرليغي تمثيل ائدر. نصرالدين موللا نين ائششه یي، دون کیشوتون روزينانتئسي کيميدير. آما موللا نين ائششه یي نين آدي يوخدور؛ -اوسته ليک موللا، ائششه یينه ترس مينميش اولاراق تمثيل ائديلر. بو، موللا نين ترسلييندنديرمي، يوخسا ائششه یين ترسلييندنمي، بللي دئييل. آمما بللي اولان بير شئي وار: “قيزيل بزه َمه پالانلي” يا دا “ثمره لي” ائششک، آرتيق، سياسي حياتيميزين دا بير پارچاسيدير…